Emri i romancierit shqiptar, Ismail Kadare, rregullisht ndeshet në kohën e çmimeve “Nobel”, dhe ai është akoma një bast i mirë për ta fituar, edhe në ditët aktuale. Ai shkruan në një gjuhë që nuk është anglisht. Ai vjen nga një vend që shumica prej nesh nuk di gjë tjetër, veç emrit të Kadaresë, ku ai ishte i shtypur jo vetëm nga një ndeshje amulli e totalitarizmit, por edhe nga paranojaku Enver Hoxha. Ai flet rrjedhshëm në stilet e modernizmit dhe postmodernizmit. Dhe në një vështrim jo për bonos, ai duket i paaftë për të shkruar libra jo interesantë.
“Aksidenti” i Ismail Kadaresë
Romani i tij ri, “Aksidenti” nuk është një nga arritjet e tij të mëdha, dhe lexuesit në kërkim të z. Kadare (shqipëruar në anglisht -kah dah-RAY) në krye të formës së tij ndoshta duhet të fillojë me “Kronikë në gur”, e cila erdhi në gjuhën angleze në vitin 1987, ose “Ura me tre Harqe,” nga 1997. Por “Aksidenti”, përkthyer nga John Hodgson mjaft rrjedhshëm, është provokues megjithatë, jo më pak për shkak të një mënyrë ai fillon si një lloj i librit dhe të kthehet në diçka krejtësisht tjetër. Kjo, ju mendoni, është se si z. Kadare e shikon botën: si një vend gjithmonë i zhvendosur dhe ku ndreq veten. “Aksidenti” fillon si një thriller, ose një përditësim të romanit Alan Furst. Një taksi rreshket gjatë në një autostradë vjeneze, duke nxjerr dy pasagjerët nëpër dyert prapa. Gjithashtu dhe ndihma vjen, ata janë të dy të vdekur. Shoferi, i traumatizuar me sa duket, nuk mund të llogarisë për atë që ka ndodhur me përjashtimin se ai ndodhi që të shikonte në pasqyrën e pasme dhe pa udhëtarët, një burrë dhe një grua, “duke u përpjekur për tu puthur”. Viktimat, rezulton, ishin shqiptarë dhe të dashuruar për një kohë të gjatë: Besfort Y., një analist që punon për Këshillin e Evropës në çështjet ballkanike, dhe Rovena St, një praktikante në Institutin Arkeologjik të Vjenës. Besforti mund të ketë qenë përfshirë në shpërthimin e Jugosllavisë gjatë Luftës Ballkanike, qeveria serbe fillon të hetojë, dhe shumë shpejt shërbimi sekret shqiptar gjithashtu. Mundet që aksidenti të ketë qenë një vrasje politike? Një vetëvrasje e dyfishtë? Kur nga këto pyetje nuk del asgjë e rëndësishme, një karakter i quajtur studiuesi – një qëndrim- për një romancier – merr përsipër dhe fillon intensivisht duke u përpjekur për të vënë së bashku pjesët. Ai pret gjatë provave, të tilla si ajo – “surmiset e errët, dyshime të rënda, frazat e paqarta, tabulatet e errëta te dialogut të nxjerra nga bisedat telefonike te mbajtura mend përgjysmë” – dhe ai gjithashtu jep ndenja imagjinatës se tij. Llogaria e tij për marrëdhënien e çiftit, e cila përbëhet kryesisht nga takime në dhomat e gjumit hotele me katër yje, kthehet mbrapa ne kohë për të katërtën here dhe alternon ndërmjet këndvështrimit të Besfortit dhe të Rovenës. Parë në një mënyrë, historia e tyre duket të jetë si një marrëdhënie mjaft e zakonshme, e ngrohtë dhe e ftohtë, intensifikuar, ndoshta, nga politika e Ballkanit dhe nga një kohë e gjatë qe ata e kalojnë larg. Hidhërimi në grindjet e tyre është i shpenguar shpesh nga ëmbëlsia e rakordimit te tyre, në të vërtetë i shkatërruar, edhe pse ata flasin për atë shumë, duket të jetë i pamundur. Ata nuk mund të jetë në dashuri, saktësisht, por ata nuk janë bërë me njëri-tjetrin. Ka edhe një anë të çuditshëm, sepse. Studiuesi regjistron te dhënat – apo imagjinon – mënyrën sesi zemra e Rovenës bymehet dhe tkurret, në varësi se si marrëdhënia vazhdon, dhe e përshkruan si një detaj të butë pornoje ku çifti viziton një nga klubet e të fortëve shqiptarë. Apo mos ndoshta studiuesi e ka sajuar të gjithë këtë. Ne nuk e dimë me siguri. Ne e dimë se Besforti inkurajon Rovenën për të pasur të dashur të tjerë, ose të paktën t’ia tolerojë, dhe pastaj konsumon veten me xhelozi dhe e trajton atë si një prostitutë. Dhe në mënyrë të pashmangshme lufton në marrëdhënie për të marrë përmasat e një luftë për pushtet politik. Studiues sugjeron në disa vende që e gjithë historia mund të lexohet si një alegori e regjimit të Hoxhës, me Rovenën te parën dhe pastaj Besfort në rolin e tiranit.
“Unë po abdikoj”, thotë Besfort. “Askush nuk do të me rrëzojë me kurrë”. Rovena përgjigjet: “Bëni çfarë të doni, merreni pushtetin ose refuzojeni atë. Nuk ka asnjë mënyrë qe unë mund të shpëtoj nga ju”. Në fund zhgënjimin i hulumtuesit – pamundësia e te diturit asgjë për të caktuar – e çon atë në qoshe, dhe ai e merr romanin me vete, zbavitje, shastisje dhe spekulimet shastiseshe para se të vijnë ne një zgjidhje. Ndoshta një pasagjere ose pasagjeri tjetër në ndenjësen e pasme ishte një ngjasim? Ndoshta ngjasimet janë shumë e vërtetë se ato që ata përfaqësojnë? Ndoshta e dhënë për atë që ka ndodhur është e ruajtur, si një shoshë nga “Nëpërmjet vështrimit te xhamit,” brenda pasqyrës se pasme të vetë dhe do të zbulohet një mijë vjet nga tani?Çfarë mbetet prapa në të gjithë këtë supozim metafizike është Rovena dhe Besforti, i cili në vend të zhvillimit dhe duke u bërë më interesante ne vazhdimësinë e librin, janë, në qoftë se asgjë, krahasime poshtë dhe reduktime. Ata bëhen aq të pakuptueshëm sa ata mezi janë karaktere. Me sa duket kjo është e qëllimshme nga ana e Z. Kadare, por kjo do të thotë se lexuesi do të heqë dorë nga disa nga kënaqësitë tradicionale të romanit – iluzionin e njohja me-mish-gjak dhe njerëzit – për më shumë ndjesi kokë-tjerrje e kërkimit të tyre përmes një pasqyrë-zbavitëse shtëpie. Por të gjithë ne e dimë, kjo është me të vërtetë atë që ndjehet si në Shqipërinë e Hoxhës, dhe “Aksidenti” mund të jetë më pak një shëmbëlltyrë se një lloj irealizmi i rrëmujshëm. Në secilin rast, ajo ju çon në një lloj të romaneve ku nuk mund ti vizitoni këto ditë në mënyrë rutinore, dhe gjithashtu ju lë mirënjohës ju nuk keni për të banuar atje.
*Titulli redaksional
Përgatiti: Sajmir Shefa
